Theo Bộ Y tế, hơn 1/5 dân số nước ta đang dùng nước sinh hoạt nhiễm arsen - một chất độc có nhiều trong nước giếng khoan - vượt quá mức cho phép của Tổ chức Y tế Thế giới (0,01 mg/l).

Các biện pháp mà người dân hay áp dụng là lọc qua cát vàng, bơm nước dưới dạng phun mưa hoặc pha loãng để giảm nồng độ chất độc xuống mức cho phép. Ở nhiều vùng nông thôn và miền núi, người dân dùng hỗn hợp gồm đá cuội, sỏi và cát vàng (xếp thành 3 lớp riêng biệt) để lọc nước từ ao, hồ, sông trước khi sử dụng. Tuy nhiên, với những biện pháp này, người dân không thể kiểm tra nồng độ arsen.

Theo phó giáo sư Lê Văn Cát, Trưởng phòng Hóa môi trường thuộc Viện Hóa học Việt Nam, việc phơi nước dưới nắng sau khi lọc qua cát vàng có thể loại bỏ tới 80% arsen. Nhưng sau vài hôm, lượng chất độc tích tụ trong cát sẽ trở nên quá lớn và có thể hòa tan trở lại vào nước. Khi đó người lọc phải thay cát vàng.

Người dân sống ở những vùng nhiễm độc nặng có thể dùng bột quặng pyrolusite để khử. Đây là phương pháp của tiến sĩ Bùi Quang Cư tại Viện Công nghệ Hóa học (thuộc Viện Khoa học tự nhiên và Công nghệ Việt Nam). Khi cho bột pyrolusite vào trong nước, arsen sẽ phản ứng với các chất trong quặng và đọng lại trên bề mặt. Sau khi vớt bột ra sẽ loại bỏ được arsen. Kết quả thử nghiệm trong phòng thí nghiệm cho thấy, hàm lượng arsen trong nước có thể giảm từ 0,17 mg/l xuống dưới 0,01 mg/l, đạt tiêu chuẩn dành cho nước ăn uống.

Những chấm nhỏ sẫm màu trên bàn tay là một trong những dấu hiệu của tình trạng nhiễm arsen. Ảnh: worldbank.org.

Quặng pyrolusite có nhiều ở Cao Bằng, được bán với giá khoảng 2.000 đồng/kg. Mỗi gam pyrolusite có thể lọc tối đa 0,175 mg arsen trong một lít nước. Tuy nhiên, khi lấy quặng để lọc arsen cần phải đảm bảo đó là pyrolusite sạch, bởi một số kim loại trong quặng khi tan trong nước lại gây ra các hậu quả tai hại.

Năm 2004, phó giáo sư Trần Hồng Côn và các chuyên gia thuộc Đại học Khoa học tự nhiên Hà Nội đã chế tạo bình hấp phụ arsen từ đá ong, đất sét và đá son. Đó là một bình inox hai ngăn, trong đó một ngăn chứa cột lọc. Khi nước chảy qua cột, arsen trong nước bị oxy hóa rồi bị giữ lại bởi các hạt đá ong, đất sét và đá son biến tính trong cột lọc. Sau đó, nước lọc chảy vào ngăn thứ hai. Cột lọc được thay thế khi nó hấp phụ đầy chất độc. Ngoài arsen, loại bình này còn khử được cả mangan.

Một bình khử arsen và tiệt trùng trong nước. Ảnh: hcth-technology.com.

Thiết bị của Đại học Khoa học tự nhiên được UNICEF đánh giá là một trong những sản phẩm lọc arsen tốt nhất tại Việt Nam và khu vực vào năm 2005.

Một công ty của Thụy Sĩ đã hợp tác với tiến sĩ Trần Hồng Côn để chế tạo thiết bị khử arsen vào năm 2008. Thiết bị này, có tên ArsenFREE, không những loại bỏ thạch tín, mà còn có thể khử mùi, tiệt trùng nhờ công nghệ nano bạc. Nó được bán với giá 1,68 triệu đồng. Trước khi sản phẩm được đưa ra thị trường, Trung tâm Y tế dự phòng và Phòng Hóa sinh môi trường thành phố Hà Nội đã kiểm tra và cấp giấy chứng nhận. Loại bình này, có khả năng chứa 10 lít nước đã lọc, không dùng điện trong quá trình hoạt động.

Tiến sĩ Lê Văn Cát nhận định rằng hiệu quả hoạt động của thiết bị khử arsen nói trên sẽ giảm đi ở những nguồn nước có độ pH lớn hơn 9 (độ pH càng lớn thì nồng độ arsen hòa tan trong nước càng tăng).

Một bộ kit để kiểm tra thạch tín trong nước. Ảnh: Việt Linh.

Trên thị trường Việt Nam hiện cũng có bán một số bộ kít thử arsen được sản xuất tại Mỹ, Pháp, Đức và nhiều nước khác. Tuy nhiên, giá thành của chúng khá cao so với mức thu nhập của người dân nông thôn. Năm 2006, Phòng phân tích hóa -quang phổ thuộc Viện Địa chất chế tạo thành công bộ kit thử chất độc arsen trong nước. Mỗi bộ cho phép thử 25 lần và cho kết quả trong 7 phút.

Năm 2008, trên thị trường xuất hiện bộ kít thử nhanh thạch tín được sản xuất theo công nghệ của Thụy Sĩ. Bộ kít này, gọi là ArsenCHECK, được bán với giá 40.000 đồng và cho kết quả trong vòng 10 phút.

Theo Cục Y tế dự phòng, sử dụng nước nhiễm arsen trong thời gian dài có thể gây ung thư ở nhiều bộ phận trong cơ thể như gan, da, phổi hoặc khuyết tật bẩm sinh. Trong nước uống, arsen là chất không mùi, không màu, không vị nên nếu không có phương tiện thử, người dân không thể biết. Nếu người dân uống nước có nồng độ arsen 0,3 mg/l trở lên, họ sẽ bị các căn bệnh ung thư nghiêm trọng sau 3-4 năm. Phát hiện người nhiễm arsen là việc rất khó do những triệu chứng của bệnh chỉ xuất hiện sau 10 đến 15 năm. Ngứa ngáy là biểu hiện phổ biến nhất của tình trạng nhiễm độc, sau đó là sự mệt mỏi và thay đổi sắc tố da.

Giáo sư Đặng Đức Phú, chuyên gia của Viện Vệ sinh dịch tễ trung ương, nhận định rằng ngày càng có nhiều người dân sử dụng nước giếng khoan nên số trường hợp nhiễm độc arsen có thể tăng lên trong tương lai.

Các địa chỉ liên hệ để mua sản phẩm thử và khử arsen:

- PGS-TS. Trần Hồng Côn - Đại học Khoa học tự nhiên: Điện thoại: 0989 092 396

- Công ty THHH Công nghệ HCTH: Km2, đường 196, xã Nhân Hòa, huyện Mỹ Hào, tỉnh Hưng Yên. Điện thoại: 0975 95 7777, 0321-751001